De ontsluiting van erfgoed of het delen van erfgoed met een publiek is de ultieme doelstelling in het geval van vele erfgoedprojecten. Dit is allerminst noodzakelijk: een werking rond erfgoed kan zich ook beperken tot een beleving door de eigen gemeenschap. Maar in het licht van het project Goed Geërfd Erfgoed vormde het tonen van het erfgoed van de zelforganisaties een wezenlijk onderdeel van de opzet om ontmoetingen te creëren tussen enerzijds het erfgoed van de gemeenschappen met migratie-achtergrond en anderzijds de ‘traditionele’ erfgoedactoren en -consumenten. Tegelijkertijd is de uitwerking van producten en acties die het eigen erfgoed en de bijbehorende verhalen toegankelijk maken voor een breed publiek, bevorderlijk voor:

- de motivatie van de deelnemende vrijwilligers, die in de voldoende toon- en deelmomenten een bekroning zien van het (tussentijdse) geleverde werk en een bevestiging (door derden) van de waarde van hun erfgoed;

- de ontwikkeling van competenties door vorming in het valoriseren van erfgoed: op welke manieren kunnen zelforganisaties de betekenissen en de eigenschappen van hun erfgoed toegankelijk maken voor het brede publiek en hoe kunnen ze hierbij culturele, taalkundige en cognitieve drempels wegnemen;

- de sensibilisering van de traditionele erfgoedsector voor het belang en de waarde van het erfgoed van (leden) van zelforganisaties, zodat dit wezenlijk onderdeel kan uitmaken van hun werking.

De ontsluiting van erfgoed kan onder velerlei vormen. Je kan een boek of brochure schrijven, je kan een tentoonstelling organiseren, je kan een cd-rom maken, een website, een film of een opvoering. Verschillende factoren kunnen de keuze voor één van die media beïnvloeden. Naast de financiële mogelijkheden en de aanwezige talenten in de verenigingen, speelt ook het type erfgoedmateriaal en de finaliteit van de ontsluiting een rol.

Als je een gedetailleerd verhaal over je erfgoed wil schrijven, overzichtelijk en toch met oog voor detail en nuances, is een boek wellicht het meest aangewezen medium. Een boek kan je rijkelijk illustreren en aan de hand van de bijschriften kan je de ‘luie lezer’ toch heel wat informatie meegeven. Een boek is ook blijvend, in tegenstelling tot een tentoonstelling. Maar deze vorm heeft dan weer het voordeel heeft dat je de materialiteit van echte, authentieke erfgoedstukken kan belichten en deze kan aanvullen met tekstmateriaal, bewegend beeld, geluidsfragmenten, … en rondleidingen door leden van de erfgoedgemeenschap zelf.

Met een website of multimediapresentatie creëer je dan weer een virtuele wereld, die op zijn beurt andere mogelijkheden biedt. Zoals in een tentoonstelling kan je werken met onder andere teksten, gedigitaliseerde objecten, bewegende beelden (film), mondelinge bronnen en animatie. Een website wordt pas echt interessant wanneer je de bezoekerservaring interactief maakt, waarbij de bezoeker de mogelijkheid biedt te zoeken wat hem/haar interesseert, te bekijken, beluisteren of lezen wat hij/zij wil, in de volgorde die hij/zij wil. De creatie van een digitale vorm van ontsluiting laat bovendien toe om het erfgoedverhaal aan te vullen en te actualiseren.

Vormen van audiovisueel documenteren van erfgoed kunnen ook vervangen worden door het in levende lijve opvoeren van een performance, waarin immateriële praktijken optimaal tot hun recht komen, verhalen kunnen verteld worden en erfgoedvoorwerpen in een context van handelingen kunnen geduid worden.

Voor nadere informatie over en voorbeelden van vormen van ontsluiting, zie

- 'Hoera, een jubileum?!'

- 'Jeugdbewegingen en erfgoed'

- 'Miras, 50 jaar Turkse migratie'

- 'Ghanezen in Gent'

 

In het geval van het project Goed Geërfd Erfgoed is ervoor gekozen om het erfgoed van de zelforganisaties op volgende wijzen te ontsluiten: participatie aan de Week van de Smaak, Heritage on Stage en Heritage on Screen en Erfgoedplus.be. De keuze voor deze manieren van ontsluiting was gebaseerd op de input vanuit de werkgroep, gestuurd door de bemerkingen van de stuurgroep. De publieksgerichte aspecten van Heritage on Stage en Heritage on Screen hielden verband met

●     het erfgoedtype, zoals de mogelijkheid tot performance van immaterieel erfgoed;

●     de verwachtingen van de zelforganisaties, zoals de wens om contact te hebben met het publiek en begeleiding te geven bij de beleving van bezoekers;

●     de geschiktheid van thema’s, zoals gebruiksvoorwerpen en het dagelijks leven; muziek en spel; kledij en decoratie; statussymbolen, om onder de vorm van een verhaal uit te werken in een documentaire en in de duiding van de tentoonstelling.

Daarnaast waren de gekozen toonmanieren het resultaat van een evenwichtsoefening tussen de ervaring van de deelnemende zelforganisaties en die van de erfgoedsector. De sectoroverschrijdende samenwerking bevond zich zo niet enkel op het procesniveau, maar werd ook vertaald in de resultaten van het project.

Om het erfgoed van zelforganisaties een ruimere weerklank en breder draagvlak te geven, kan aansluiting gezocht worden bij bovenlokale initiatieven waarop de lokale bevolking, maar ook een ruimer publiek de kans krijgen om zich te verdiepen in de betekenis van deze waardevolle voorwerpen, praktijken en verhalen. Erfgoeddag, jaarlijks op de eerste zondag na de paasvakantie, is door zijn aanpak, publieksbereik en innovatieve rol uitgegroeid tot één van de toonaangevende erfgoedevenementen in Vlaanderen en Brussel. Erfgoeddag is een sensibiliseringsactie rond cultureel, roerend en immaterieel, erfgoed voor publiek, sector, pers en beleid. Alle initiatieven zijn erop gericht om het cultureel erfgoed inzichtelijk te maken en op die manier een omslag te realiseren in de publieke perceptie en benadering van erfgoed. Erfgoeddag heeft anderzijds ook de bedoeling om de sector zelf zo goed mogelijk te laten samenwerken, innoverende impulsen te cultiveren en de eigen activiteiten in een hedendaags erfgoedperspectief te plaatsen. Ook wil Erfgoeddag de reflectie over erfgoedontsluiting, publiekswerking en duurzaamheid stimuleren. De coördinatie door FARO biedt steeds een luisterend oor voor organisatorische en inhoudelijke uitdagingen: kandidaat-deelnemers kunnen er terecht met al hun vragen en opmerkingen. In het project Goed Geërfd Erfgoed is ook deelgenomen aan Erfgoeddag, onder de vorm van een expo aangevuld met de vertoning van een documentaire.

Ga zeker ook te rade bij erfgoedcellen of andere coördinerende actoren in het erfgoed- en culturele veld. Mogelijk zijn er lopende of geplande projecten waarin de erfgoedwerking van zelforganisaties een rol kan spelen. Ook een deelname aan de Nacht van de Geschiedenis, een activiteit van het Davidsfonds, is te overwegen. Het opzet is eenvoudig: elk jaar meer dan 200 activiteiten rond geschiedenis op één avond, gaande van lezingen, tentoonstellingen, rondleidingen tot theater.

Ten slotte kan je, voor de digitale ontsluiting van erfgoedcollecties, gebruik maken van databanken, zoals Erfgoedplus. Erfgoedplus.be bestaat uit een database met erfgoedinformatie (Erfgoeddatabank), een website om deze informatie naar het publiek te ontsluiten (www.erfgoedplus.be) en een online programma om erfgoedcollecties te registreren (Erfgoedregister). Zo worden inventarisatie, beheer en ontsluiting geïntegreerd in een gebruiksvriendelijk en transparant informatiesysteem. Via de invoermodule van het Erfgoedregister kan elke collectiebeheerder erfgoed online registreren, ook van thuis uit en door verschillende personen tegelijkertijd. De invoermodule voldoet aan de minimumstandaarden voor inventarisatie van erfgoed. Bepaalde velden, zoals objectnaam en materiaal, zijn gekoppeld aan een thesaurus. Dit komt uniformiteit en uitwisselbaarheid van gegevens ten goede. Het register laat toe om erfgoed volledig te beschrijven en meerdere afbeeldingen per object in te voeren. De website toont alle geïnventariseerde objecten met de geregistreerde informatie. De uitgebreide en cumuleerbare zoekfuncties op de site laten toe te zoeken op vrije tekst, persoon, plaats, collectie en object. Bij elk geregistreerd object kan de gebruiker ook een reactie achterlaten. Hét voordeel van Erfgoedplus.be is dat erfgoed in een breder geheel van andere types erfgoedobjecten wordt geplaatst. Zo kan naast een kunstwerk bijvoorbeeld ook een foto, getuigenis of gebruiksvoorwerp van een zelforganisatie geïnventariseerd worden. Als je op de naam van de zelforganisatie zoekt in de website, dan krijg je alle erfgoedobjecten met betrekking tot deze zelforganisatie te zien. Op deze wijze verbindt erfgoedplus.be de vele ‘erfgoedinformatielagen’. In het natraject van het project Goed Geërfd Erfgoed is een basis gelegd voor toekomstige participatieve ontsluiting door het opnemen van de erfgoedcollecties van de zelforganisaties op de databank Erfgoedplus.

Alleszins kan de uitwerking van een ontsluitingsproject pas slagen indien de makers ervan beschikken over voldoende kennis van de betekenis van het erfgoed, zijn kenmerken en de bijbehorende verhalen. Dit vergt enerzijds acties om het bestaande erfgoed in kaart te brengen, te beschrijven en met de nodige zorg te bewaren, anderzijds acties om de betekenis van het erfgoed te onderzoeken.

Voor het eerste luik van registratie en bewaring bestaan verscheidene handleidingen, die ook een overzicht bieden van de types erfgoed, ook het digitale, eigen aan de werking van verenigingen:

- Brochure Hoera, een jubileum?!

- Brochure ‘10 tips om goed voor je erfgoed te zorgen’

- ’Verzekerde Bewaring’

- ‘Hebben en houden’

- ‘Jeugdbewegingen en erfgoed’

- ‘Van aanwinst tot zaaltekst’ 

Voor het tweede luik van documentering is het aangewezen om op zoek te gaan naar informatie over jouw erfgoed. Naast een gedegen kennis over zijn herkomst, ouderdom en functie, is het minstens even belangrijk zicht te hebben op de betekenis(sen) die het erfgoed heeft voor de gemeenschap die er waarde aan hecht, en op de verhalen waarbinnen het een rol speelt. Zeker in het geval van immaterieel cultureel erfgoed, de brede waaier aan gewoontes en gebruiken, kennis en praktijken zoals feesten, verhalen, stoeten en processies, plechtigheden, sociale gebruiken, rituelen, taal, spel en sport, ambachten, zang en muziek. Die vorm van verenigingserfgoed is per definitie dynamisch: door evolutie in de tijd en door interactie met de omgeving krijgen overgeërfde gebruiken soms nieuwe betekenissen en verandert hun functie, terwijl andere tradities nauwelijks aan erosie onderhevig zijn.

Het opzetten van een interviewproject met leden van de erfgoedgemeenschap is hierbij aangewezen. Niet alle informatie over het gebruik, de functie en het belang van het erfgoed is immers op schrift gesteld of in een foto of filmbeelden gevat. Bovendien kan de gesprekspartner vaak aanvullende informatie geven of nieuwe invalshoeken openen. Een groepsgesprek kan nuttig zijn, maar heeft verschillende nadelen: de openheid kan geringer zijn, de gesprekspartners kunnen elkaar beïnvloeden of door elkaar heen praten, het maken van nota’s wordt ingewikkelder … De informatie die wordt verkregen via interviews of gesprekken, dient in feite op dezelfde wijze te worden behandeld als die uit andere bronnen: wie, wat, hoe en waarom zijn ook hier de vragen die moeten worden beantwoord. Het is dan zaak om de draagwijdte van de informatie op een verantwoorde wijze te verwerken. Wanneer je een gesprek of een interview filmt of opneemt met de bedoeling het te gebruiken (bv. op een website), dan kan het nodig zijn om verschillende opnames (‘takes’) te maken om de geschikte fragmenten te selecteren. In dat geval zullen de voorbereiding en de uitwerking meer tijd vergen dan wanneer het resultaat van het gesprek als bron tussen de andere gebruikt wordt voor een publicatie. Voor nog meer praktische tips bij de methode van mondelinge geschiedenis, zie dossier mondelinge geschiedenis FARO en de passage in de brochure jeugdbewegingen en erfgoed.